San Zeno Maggiore (Basilica di San Zeno)

Basilica di San Zeno (San Zeno Maggiore)

Verona | Veneto | Italia

Op een aardig pleintje met 19e-eeuwse huizen staat de basiliek van San Zeno Maggiore. Op deze plaats stond al eerder een klooster met een kerk die was gewijd aan San Zeno maar die waren, samen met het omliggende dorp, verwoest door een aardbeving in 1117. Zeno is geboren in Afrika en werd de achtste bisschop van Verona toen deze stad nog grotendeels heidens was. Hij heeft een belangrijke rol gespeeld bij de kerstening van de stad in de tweede helft van de 4e eeuw. We bezitten nog 92 van zijn preken, die getuigen van grote pastorale wijsheid. Zeno leefde sober. Hij voorzag in zijn levensbehoefte door te vissen in de Adige en hield zich - in overdrachtelijke zin - bezig met het vissen naar mensen. Vandaar dat zijn attribuut een vis is. Zeno overleed volgens de overlevering in het jaar 380. Hij werd begraven op de Romeinse en vroegchristelijke begraafplaats aan de Via Gallica. Op de plaats van zijn graf werd een klooster gebouwd.

In de 8e eeuw werd de kerk te klein vanwege het steeds maar groeiende aantal pelgrims dat de heilige kwam vereren. Daarom besloten de Frankische koning Pepijn van Italië (zoon van Karel de Grote), bisschop Ratoldus en aartsdeken Pacificius tot nieuwbouw. Op 8 december 806 werd de nieuwe kerk ingewijd in het bijzijn van koning Pepijn.

Nadat het klooster in 963 door de Hongaren werd verwoest, werd het op last van keizer Otto I en bisschop Raterius opnieuw opgebouwd en werd het klooster in 983 opnieuw ingewijd door Sint-Adalbert.
Aan het eind van de 11e eeuw werden grote werkzaamheden uitgevoerd om de kerk te vergroten en te vernieuwen, maar door de aardbeving van 1117 ging veel van het werk verloren. De huidige kerk werd gebouwd tussen 1120 en 1138 en verlengd en verhoogd vanaf de tweede helft van de 12e eeuw. De centrale absis werd werd verbouwd tussen 1386 en 1398 door Giovanni en Niccolò da Ferrara.

Het klooster van San Zeno lag (en ligt) langs de belangrijkste route van Duitsland naar Italië. De Duitse keizers van het Heilige Roomse Rijk kwamen hier regelmatig langs en logeerden dan in het klooster. In de versterkte toren links naast de kerk was waarschijnlijk hun logeerkamer.

Gevel

De gevel is een mooi voorbeeld van de romaanse stijl met lisenen, dwerggalerijen, rondboogfriezen en een radvenster, dat symbool staat voor het rad van fortuin (begin 13e eeuw).

Het portaal is een zgn. baldakijnportaal, typisch voor de romaanse bouwkunst in de Povlakte. Het is gemaakt door meester Nicolò en zijn werkplaats in 1138. Er zijn nog resten op te zien van de oorspronkelijke polychromie en vergulding.

In het timpaan zien we een zegenende San Zeno die de gemeentelijke vaandels overhandigt aan voetsoldaten en ridders; daaronder, op de bovendorpel in acht 'nissen', twee wonderen van de heilige: Zeno bevrijdt de dochter van de Romeinse keizer Gallieno van de duivel en Zeno redt het leven van een voerman die met zijn wagen in de rivier de Adige is terechtgekomen.

Links en rechts van de toegangsdeur zijn in de gevel reliëfs aangebracht die, als een soort strips, Bijbelverhalen vertellen. Ook van deze reliëfs kennen we de maker. Het is een zekere meester Guglielmo, die ook elders in Noord-Italië werkzaam is geweest.

Rechts verhalen uit Genesis: schepping van de dieren, van Adam, van Eva, de Zondeval, de Uitdrijving uit het Paradijs, de Arbeid van de Stamvaders (de reliëfs moeten van onder naar boven worden bekeken).

Links verhalen uit het nieuwe testament: Annunciatie, Maria Visitatie (bezoek van Maria aan haar nicht Elisabeth - moeder van Johannes de Doper), Geboorte, Epifanie (drie koningen), Presentatie in de Tempel, Vlucht naar Egypte, Doop van Christus, Judaskus, Kruisiging). Onder de reliëfseries afbeeldingen van Theodorik die op zijn paard een hert volgt dat hem de hel in leidt (rechts) en een duel te paard tussen Theodorik en Odoaker, duel van voetsoldaten en een afbeelding van een mysterieuze vrouw, Mataliana (wellicht een weldoeneres).

Bronzen deuren

De oorspronkelijke deuren zijn afgeschermd door moderne deuren en nu alleen via het interieur van de kerk te bekijken (ingang links naast de kerk). De twee bronzen deurvleugels zijn elk beslagen met 24 rechthoekige, bronzen panelen die tot de top van de romaanse beeldhouwkunst behoren. De panelen tonen 20 verhalen uit het Nieuwe Testament en 21 verhalen uit het Oude Testament, 4 episodes uit het leven van San Zeno, de heilige Michaël en twee monsterlijke koppen waarin de handgrepen zijn gevat. Zeven holle zuiltjes zijn langs de buitenposten aangebracht. Aan de binnenposten van de linkerdeur zijn 17 kleine panelen die de Gekroonde Koningen voorstellen en aan de binnenposten van de rechterdeur 7 rechthoekige panelen met heiligen en een afbeelding van een beeldhouwer. De herkomst van de panelen is onzeker. Door de stijlverschillen lijkt het erop dat tenminste drie verschillende meesters aan de panelen hebben gewerkt. Opvallend is de overeenkomst met de bronzen deuren in Hildesheim (Saksen, Duitsland), maar het is niet duidelijk of de kunstenaars daar ook vandaan kwamen.

Interieur van de kerk

In het interieur zijn verder opmerkelijk:

Drieluik van Andrea Mantegna (1457-59), een sleutelwerk in de ontwikkeling van de renaissance in Noord-Italië. Het stelt de getroonde Maria voor met links en rechts heiligen (rechts: Johannes de Doper, Sint-Augustinus, Sint-Laurentius en Sint-Benedictus; links: Petrus, Paulus, Johannes de Evangelist en Sint-Zeno. Op de predella (voetstuk van het altaar): gebed in de tuin van Getsemane, Kruisiging en Wederopstanding. Dit zijn kopieën omdat de originelen door Napoleon zijn meegenomen naar Frankrijk. De vergulde lijst is origineel en sluit aan bij de perspectivische schijnarchitectuur in het schilderij die de compositie in drie panelen verdeelt.

In presbyterium talrijke fresco's uit verschillende tijdperken over elkaar heen (13e - 15e eeuw). Opvallend zijn de (soms heel oude) graffiti die in de fresco's zijn gekerfd en die waarschijnlijk zijn aangebracht om voorspraak te vragen aan de betreffende heilige.

In de linker apsis een gekleurd beeld van San Zeno ('Lachende San Zeno') uit de 14e eeuw. Zeno heeft hier een donkere huidskleur (hij kwam immers uit Afrika) en een visje aan zijn staf (hij leefde van vis uit de Adige).

Het lichaam van San Zeno ligt in een sarcofaag die tevens dienst doet als altaar in de zeer fraaie romaanse crypte met beeldhouwwerk dat grotendeels dateert uit de eerste helft van de 12e eeuw.

Het middenschip en de zijbeuken zijn van elkaar gescheiden door afwisselend kolommen met een kruisvormige doorsnee en massieve zuilen die Romeinse korinthische kapitelen (afkomstig uit gebouwen uit de oudheid) of romaanse kapitelen met diermotieven.

Kruisgang

Het is zeer de moeite waard een rondje te lopen door de romaanse kruisgang (1293). Goed aanwijsbaar zijn de trap naar het koor van de kerk waarlangs de monniken naar de gebedsdiensten gingen, de toegang naar de kapittelzaal en de uitbouw waarin zich het wasbekken bevond op de plaats van de toegang tot het voormalige refectorium. Helaas zijn deze kloostergebouwen zelf verloren gegaan. Let op de graven van leden van de familie Della Scala (met het familiewapen met de trap)