Italiaanse samenleving
Bevolking
Genetisch onderzoek heeft aangetoond dat de Italianen hoofdzakelijk afstammen van vier voor-Romeinse volken: de Grieken, de Liguriërs, de Osco-Piceniërs en de Etrusken. De Romeinen en de vele bezetters die Italië tijdens en na de Romeinse tijd nog heeft gehad, hebben relatief weinig sporen achtergelaten. De Feniciërs, Kelten, Byzantijnen, Longobarden, Arabieren, Noormannen, Duitsers en alle andere bezetters namen wel de macht over, maar de migratie die daarmee gepaard ging was te gering om een genetisch stempel te drukken op de Italianen. Desalniettemin zijn er in Italië veel mensen met een erg Noord-Europees of Arabisch uiterlijk, die wel degelijk lijken af te stammen van de vroegere bezetters.
 |
'Venditore ambulante' aan de kust van Campanië. De meeste van deze verkopers zijn afkomstig uit Afrika. |
Italië is lange tijd een emigratieland geweest, maar nu is het een immigratieland. De laatste jaren neemt die immigratie flink toe. In 2004 was nog 3,2% van de officiele inwoners van Italië van buitenlandse afkomst, in 2018 was dat al 8,5%. Zonder emigratie zou de bevolking van Italië krimpen: Italiaanse vrouwen krijgen gemiddeld slechts 1,34 kind.
Veel immigranten zijn echter niet geregistreerd. Honderdduizenden West- en Noord-Afrikanen komen in het land hun geluk beproeven en leven in de illegaliteit. Ze worden als moderne slaven ingezet in fabriekjes en de landbouw, op zeer grote schaal in de tomatenpluk in Campanië en Apulië. Of ze leven van de straathandel. Dan hangen ze rond bij verkeerslichten waar ze papieren zakdoekjes of aanstekers verkopen aan stilstaande automobilisten. Of bij de toeristische trekpleisters en op het strand, waar ze als marskramers alles verkopen wat klein en draagbaar is, vooral nagemaakte merkartikelen. "Vu'cumprà?", vragen zij de mensen gewoonlijk: "Wilt u wat kopen?" in een verbasterd mengsel van Frans en Italiaans. Zo worden ze dan ook genoemd: vu'cumprà's.
Geregistreerde buitenlanders woonachtig in Italië op 1 januari 2018.
| Gebied/land van herkomst | Aantal |
| Europese unie (voornamelijk Roemenië) |
1.544.615 |
| Overig Europa (voornamelijk Albanië, Oekraïne en Moldavië) | 1.059.061 |
| Afrika (voornamelijk Marokko, Egypte, Nigeria en Senegal) | 1.172.478 |
| Azië (voornamelijk China, Bangladesh, India, Sri Lanka, Pakistan en Filippijnen) | 1.098.736 |
| Amerika (voornamelijk Peru, Ecuador en Brazilië | 381.724 |
| Totaal | 5.256.614 |
Bron: ISTAT 2019 (gegevens bewerkt)
De steden met de grootste aantallen immigranten zijn: Milaan, Turijn, Genua, Brescia, Bologna, Verona, Padova, Modena, Reggio nell'Emilia, Rome, Florence en Prato.
Italië heeft te kampen met de sterkste vergrijzing van heel Europa (en na Japan de sterkste van de wereld). In 2017 was al 23% van de bevolking ouder dan 64 jaar (Nederland 19%)
De Italiaanse dorpen vergrijzen nog veel harder dan de steden.
Religie
In het verdrag van Lateranen (1929) werd vastgesteld dat de rooms-katholieke religie de staatsgodsdienst werd. In 1984 werd dat weer ongedaan gemaakt.
Omdat de Italiaanse hoofdstad ook het centrum van de katholieke wereld is, blijft de invloed van het katholicisme groot. Van de Italianen zegt 71,1% rooms-katholiek te zijn; 25,4% noemt zichzelf praktiserend.
Sommige andere religies groeien zeer snel (2.000.000 moslims, 1.800.000 Grieks- en oosters orthodoxen) en andere zijn wel groot maar groeien nauwelijks (bijvoorbeeld 690.000 Protestanten, 425.000 Jehova's getuigen). De nieuwkomers in Italië hebben vaak andere religies dan de rooms-katholieke.
Feestdagen
- 1 januari (Nieuwjaarsdag)
- 6 januari (Epifania)
- Paaszondag en tweede paasdag (pasquetta)
- 25 april (bevrijdingsdag)
- 1 mei (Dag van de Arbeid)
- 2 juni (Feest van de Republiek - gevierd op de eerste zondag van juni)
- 15 augustus (Maria Hemelvaart - de dag erna ook bijna alles gesloten)
- 1 november (Allerheiligen)
- 8 december (Maria Onbevlekt Ontvangen)
- 25 en 26 december (Kerst en Sint Stephanus)
Taal
Het Italiaans is een Romaanse taal die deel uitmaakt van de Indo-europese talen. De Romaanse talen hebben zich ontwikkeld uit het Latijn.
Het moderne Italiaans is, net als alle andere nationale talen, een dialect dat het tot landstaal heeft geschopt. Het Italiaans was het dialect dat in de renaissance door belangrijk geleerden en schrijvers werd gebruikt, zoals Dante, Petrarca en Boccaccio. Hun Italiaans werd de standaard voor beschaafd taalgebruik. Het was de taal van Florence, aangevuld met Siciliaanse, Franse en Latijnse woorden.
Van de immigranten zegt 40% geen enkele moeite te hebben met Italiaans en sinds er nationale televisie bestaat, en de Italianen daar een groot gedeelte van de dag naar kijken, spreken bijna alle in Italië geboren Italianen wel Italiaans. Maar naast het Italiaans worden er nog vele dialecten en andere talen gesproken (al neemt het aantal mensen dat dialect gebruikt enorm snel af).
Belangrijkste in Italië gesproken talen en dialecten (naast het Italiaans)
| Napolitaans-Calabrees | 5.700.000 |
| Lombardisch | 3.600.000 |
| Siciliaans | 4.700.000 |
| Piëmontees | 1.200.000 |
| Venetiaans | 3.800.000 |
| Emiliano-Romagnolo | 1.000.000 |
| Sardisch | 1.000.000 |
| Roemeens | 800.000 |
| Arabisch | 500.000 |
| Ligurisch | 500.000 |
| Albanees | 400.000 |
| Beiers (Zuid Tirol) | 345.000 |
| Spaans | 260.000 |
| Chinees | 160.000 |
| Russisch | 130.000 |
| Oekraïens | 120.000 | Frans | 120.000 |
| Servo-Kroatisch | 100.000 |
| Occitaans | 100.000 |
| Gallurees | 100.000 |
| Sloveens | 100.000 |
| Italiaans-Albanees | 100.000 |
| Frans-Provençaals | 70.000 |
| Ladinisch | 31.000 |
| Italiaans-Grieks | 31.000 |
Bron: ISTAT 2014 (tenzij anders vermeld - gegevens bewerkt)
© COPYRIGHT 2007-2019 BELPAESE.NL N.JONGENEEL
Dé Italiaan
 |
| Kinderen in Molfetta (Apulië). |
 |
| De Italiaanse jeugd is conformistischer dan de Nederlandse. |
Het schetsen van een portret van een volk is een hachelijke onderneming. Om een portret goed te laten lijken, is het namelijk noodzakelijk datgene wat opvalt uit te vergroten, ook de wat minder fraaie trekjes. Dat die er zijn, weten de Italianen zelf heel goed, maar ze geven er de voorkeur dat stil te houden. Italianen zien hun vaderland eerder als een moeder en hoewel ze zelf zonder ophouden klagen over haar ondeugden, horen ze uit de mond van buitenstaanders toch liever complimenten.
Hoewel deze hele website een eerbetoon is aan de Italianen - een volk dat een onevenredig groot aantal kunstenaars, denkers, vernieuwers, heiligen en helden heeft voortgebracht - gebeurt het regelmatig dat Italianen me kwalijk nemen dat ik ook kritische dingen over hun landgenoten opschrijf. Ik overdrijf, het is een karikatuur, het zijn stereotiepen - zeggen ze dan.
Nu is het inderdaad een beetje eng te spreken over een 'volksaard' want wat is een 'volk' eigenlijk. Bij Nederlanders ebt het besef deel uit te maken van een volk snel weg. De meesten van ons spreken nog wel Nederlands en we zijn verontwaardigd als Máxima zegt dat dé Nederlander niet bestaat. Maar zijn we nog verwant? Hebben we nog dezelfde mentaliteit, gewoontes, gebruiken, normen en waarden? Hebben we nog wel een gemeenschappelijke cultuur? Veel nieuwe en oude Nederlanders willen dat niet eens meer. Ze zoeken het in meer of minder X-treme subculturen, willen pluriformiteit, multicultuur - rappers, breakdansers en graffitispuiters in plaats van klompendansers en koekhappers.
In het kader van scholierenuitwisselingen zit ik regelmatig met Nederlandse en Italiaanse leerlingen in de bus. Vaak zingen de Italiaanse leerlingen dan vol overgave hun 'Fratelli d'Italia' waarna ze de Nederlanders vragen hún volkslied te zingen. Ik schaam me diep als blijkt dat die niet verder komen dan regel twee en de rest aanvullen met wat vals geneurie.
Spelende kinderen met hun ouders in Venetië.
In Italië ligt dat (nog) anders. Door veel factoren is de cultuuroverdracht in Italië sterker dan bij ons en gaan mentaliteitsveranderingen trager. Italianen zijn trotser op hun eigen land dan Nederlanders. In de opvoeding en het onderwijs is veel meer aandacht voor de eigen geschiedenis en cultuur. Jongeren richten zich meer naar hun ouders en krijgen sowieso een minder vrije opvoeding. In die opvoeding spelen bovendien de grootouders een belangrijke rol. Daarnaast heeft Italië een veel lager percentage immigranten in haar bevolking.
De Italiaanse cultuur is daardoor eenvormiger dan de Nederlandse. Hoe iemand zich dient te gedragen, wat correct is en wat niet, wat knap is en wat niet, wat elegant is en wat niet, is in Italië meer gestandaardiseerd. Onwillekeurig richt men zich naar die standaard door wie er aan voldoet te belonen en ten voorbeeld te stellen.
Over wat normaal is in Italië gaat dit hoofdstuk, en dan zullen we het niet hebben over alles wat hetzelfde is als bij ons. Alleen wat afwijkt is het vermelden waard. Daardoor is het onvermijdelijk dat een karikaturaal beeld ontstaat. De lezer zij gewaarschuwd. Tenslotte moeten we opmerken dat geen enkel individu alle kenmerken vertoont van de groep waartoe hij behoort.
Generaliserend over een volk spreken is dus eigenlijk onzinnig en een te grote versimpeling van de werkelijkheid; maar omdat we het tóch doen, vragen we de lezer zich steeds te realiseren dat 'dé Italiaan' waar wij het over hebben net zo min bestaat als 'dé Nederlander'.
Klik op "play" om te zien hoe Bruno Bozzetto tegen zijn landgenoten aankijkt (zie ook de Bruno Bozzetto website.
Het Verdriet van Italië
De commedia all'Italiana is het meest succesvolle genre uit de Italiaanse filmgeschiedenis. Commedia, dat klinkt alsof het om te lachen is, maar bij Italiaanse komedies valt over het algemeen weinig te lachen. Meestal gaan ze over eerlijke mensen die door hun naïviteit ten prooi vallen aan hun omgeving; over goedgelovige sukkels, fessi, die voortdurend het slachtoffer zijn van de boze buitenwereld en in allerlei netelige situaties belanden. Het zijn tragikomedies waarin tragiek en melancholie overheersen en die in het Italiaans daarom wel eens malincomico ('melankomisch') worden genoemd. De Italiaanse held, of beter anti-held, moet het voortdurend ontgelden. Hij wordt gemangeld door het systeem en gedreven door een verlangen naar het onbereikbare. Cynische humor camoufleert het gevoel van wanhoop. De charmante, ontwapenende anti-held uit de zwarte komedie is het personage waarmee de Italianen zich het best kunnen identificeren, het is de personificatie van De Italiaan. De eeuwige looser.
Die underdogpositie van de Italianen vindt zijn oorsprong in een ver verleden. Grieken, Arabieren, Duitsers, Spanjaarden, Fransen en Oostenrijkers wilden allemaal Italië als achtertuin hebben en zij hebben elkaar keer op keer, eeuw in eeuw uit, over de ruggen van de Italianen bestreden (en wanneer er geen buitenlanders waren om oorlog tegen te voeren, dan trokken de Italiaanse staatjes wel tegen elkaar ten strijde). Na de verpletterende nederlaag tegen de Fransen bij Fornovo (1495) stond het voor de Italianen vast: nooit zouden zij erin slagen om een eenheid te vormen die zich effectief zou kunnen verzetten tegen indringers, bezetters en tirannen. Hoewel zij zich op bijna alle terreinen ver verheven konden voelen boven de barbaren die hun land vertrapten, waren zij door hun gebrek aan eenheid gedoemd hun knechten te worden - en te blijven.
Na Fornovo wist men in Europa wat er in Italië te halen viel en ook dat al die schatten werden verdedigd door een bij elkaar geraapt zootje huurlingen - en dus voor het oprapen lagen. Italië werd tot een wingewest voor buitenlandse mogendheden.
Pas halverwege de 19e eeuw gloorde er weer hoop op vrijheid en onafhankelijkheid. Goffredo Mameli dei Mannelli dichtte in 1847 het Italiaanse volkslied waarvan een couplet luidt:
Eeuwenlang zijn wij
Vertrapt en bespot
Omdat we niet één volk zijn
Omdat we zijn verdeeld
Laat één vlag, één hoop
Ons bijeenbrengen
Om ons te verenigen
Velen dachten dat er met de eenwording van Italië en het ontstaan van de Italiaanse staat in de tweede helft van de 19e eeuw, een nieuw tijdperk zou aanbreken. Een tijdperk van eenheid, zelfvertrouwen, macht en trots; en inderdaad woei er op het schiereiland een aantal jaren een frisse, idealistische en optimistische wind. Maar dat was van korte duur. Al vlug gingen de Italianen weer gebukt onder een ander repressief regime, dat van de Duce: Mussolini.
En zo komt het dat de Italianen tot op de dag van vandaag het gevoel hebben dat de Italiaanse natie niet zo is als de andere staten van Europa, zoals de grote Europese broers Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, staten die wat te vertellen hebben in de wereld, staten waar naar geluisterd wordt, die vol zelfvertrouwen een hoofdrol durven spelen op het wereldtoneel. Ze hebben de indruk dat hun land niet helemaal voor vol wordt aangezien en vinden dat ook logisch, want zelf hebben ze ook maar weinig op met hun leiders en politieke klasse en ze zien ook wel dat hun hopeloze verdeeldheid nog altijd doortastend optreden in de weg staat.
Veel Italiaanse journalisten, intellectuelen en politici laten geen gelegenheid onbenut om stevige kritiek te leveren op het eigen land. De weblog van Beppe Grillo (150.000 - 200.000 bezoekers per dag) en de boeken van Antonio Stella en Sergio Rizzi - 'La Casta'(1,3 miljoen exemplaren verkocht in Italië) en 'La Deriva' - hebben de decadentie van het Italiaanse politieke en maatschappelijke systeem als onderwerp. Een andere mega-bestseller, 'Gomorra', van Roberto Saviano (2,3 miljoen exemplaren verkocht in Italië), gaat over Campanië als criminele achterbuurt van Europa en de rol van de camorra in de internationale economie. Zelfs de bekende Italiaanse rapper Fabri Fibra heeft het over de teloorgang van de oude waarden en idealen in zijn single In Italia (2008, met het refrein gezongen door Gianna Nannini). De videoclip is veelbetekenend op een begraafplaats opgenomen.
Als rechtlijnige noorderling denk je al gauw dat als zoveel Italianen zich ervan bewust zijn dat het anders moet, zij toch ook in staat moeten zijn iets te veranderen. Maar zo simpel ligt het niet. Er zijn inderdaad veel mensen die de problemen erkennen en ze bovendien glashelder kunnen analyseren, maar dat betekent niet dat ze die ook willen en kunnen oplossen. Italianen klagen graag en vaak over hun land en bespotten hun landgenoten maar de klagers en critici zien zichzelf altijd als slachtoffers van het systeem, onmachtig iets te veranderen.
Bovendien wordt de noodzaak om de problemen aan te pakken onvoldoende gevoeld. Het succes en de veiligheid van de Italiaan hangen immers niet af van de collectieve inspanning van diens landgenoten, waaraan hij zijn eigen bijdrage zou kunnen leveren, maar van de inspanningen van zijn vrienden en familie en uiteindelijk van zijn eigen intuïtie, zijn eigen capaciteiten en zijn eigen aangeboren sluwheid.
Door vele eeuwen ervaring met revoluties, vreemde indringers, burgeroorlogen, bloeddorstige tirannen, hebberige hovelingen en corrupte politici hebben de Italianen geleerd dat ze uiteindelijk altijd op zichzelf zijn aangewezen. Ze hebben zich er bij neergelegd dat het leven wreed is en de wereld slecht.
Het 'siamo in Italia' (we zijn nu eenmaal in Italië) heeft zich in het collectieve bewustzijn genesteld. Het is tegelijk een verklaring en een excuus: het is nu eenmaal zo en je kunt van ons niet anders verwachten.
Levenskunst
Maar hoe kan het dan toch dat Italianen altijd de indruk wekken vrolijk en uitgelaten te zijn? Waarom lijken ze toch zo tevreden en gelukkig?
De verklaring die de Italianen zelf het liefst geven is dat zij door schade en schande hebben geleerd er het beste van te maken. Ze weten dat ze zich niet moeten laten leiden door vage idealen of laten belemmeren door knellende principes, maar het leven moeten nemen zoals het komt en proberen er uit te halen wat erin zit. Als het gaat om grote begrippen als Politiek, Recht, Staat, Europa, Economie of Vooruitgang zijn Italianen uitermate cynisch. Ze beperken hun blik liever tot het gebied waar ze zelf invloed op hebben. En daar zijn ze tot geweldige prestaties in staat.
De Italianen hebben de levenskunst uitgevonden om zichzelf op te vrolijken in tijden van tegenspoed en als daad van verzet tegen vernedering, beklemming, verveling en somberheid. De renaissance bereikte met Titiaan en Michelangelo een hoogtepunt terwijl Frans I en Karel V streden om de oppermacht in Italië en Spaanse en Franse troepen er sporen van vernieling trokken; en de bloei van de glorieuze en uitbundige barok vond plaats in een periode dat de Italianen in de tang werden gehouden door het totalitaire Spaanse regime enerzijds en de intolerante katholieke kerk anderzijds. Tegen de verdrukking in vonden de levenskracht en fantasie van de Italianen een uitweg in kunst en cultuur.
Presentatie
Italianen hebben een eigen wereld geschapen die veel interessanter is dan de echte. In de loop van de eeuwen hebben ze alles wat hen omringt, inclusief het landschap en de steden, zorgvuldig vormgegeven. Zelf zijn zij de personages die in dat prachtige decor vol overgave hun rol spelen. Met hun natuurlijke aanleg om te acteren en te ensceneren weten ze de meest alledaagse dingen om te toveren tot iets bijzonders.
In de meeste landen wordt de mens gevormd door de werkelijkheid, in Italië is de werkelijkheid gevormd door de mens. In andere delen van de wereld gaat het om de inhoud en wordt de uiterlijke vorm beschouwd als nuttig maar ondergeschikt. In Italië is de uiterlijke vorm minstens zo belangrijk als de inhoud. Italianen blinken daarom uit op al de gebieden waarop de vorm domineert: beeldende kunst, bouwkust, beeldhouwkunst, industrieel ontwerp, mode, edelsmeedkunst, film, tuinarchitectuur, muziek, muziektheater enzovoorts; maar ook hun feesten, optochten, ceremonies en vuurwerk getuigen van veel fantasie en een groot gevoel voor effect.
La Bella Figura
Italianen hebben een grote voorliefde voor de uiterlijke kant van het leven. Ze laten zichzelf graag horen en zien en proberen daarbij zo goed mogelijk voor de dag te komen. Gracieus bewegen, vloeiend en zelfverzekerd spreken, zich goed kleden, uiting geven aan goede smaak en gevoel voor stijl bij de keuze van een auto, meubels, de aanleg van de tuin; het hoort allemaal bij het Italiaanse begrip La bella figura, wat zoiets betekent als 'goed voor de dag komen'.
Niet voor niets is de erewacht van de paus (De Zwitserse Garde) nog steeds gestoken in renaissance-uniform, inclusief helm, kuras en hellebaard; draagt de presidentiële lijfwacht stalen borstplaten, gepluimde helmen en vervaarlijke sabels; en dragen carabinieri, bij bijzondere gelegenheden, nog steeds het model uniform uit de tijd van Napoleon. Een goede gelegenheid om eens te pronken met heel bijzondere kostuums bieden de talrijke religieuze feesten en historische optochten.
Barok
Een kunststijl die in alle opzichten voortkomt uit de Italiaanse aard en geschiedenis is de barok. Natuurlijk, de barok is een visualisering van de triomf van de katholieke kerk, van de verovering van de wereld door het katholieke geloof en de overwinning op de 'ketterij'. En natuurlijk, de barok kon alleen maar ontstaan door een concentratie van macht en middelen bij een kleine groep mensen, wat mogelijk was door de sterk hiërarchische, en dikwijls zelfs feodale sociale structuur tijdens het Spaanse bewind. Maar de barok is ook illusie, grandeur en uitbundige vreugde. Barokarchitecten gebruikten de evenwichtige vormentaal uit de oudheid en renaissance met een fantasie die nieuw en bevrijdend was en de beeldhouwers en schilders combineerden het fantastische met een adembenemend realisme.
In een barok gebouw is het vaak moeilijk te zeggen waar de werkelijkheid ophoudt en de illusie begint. Dikwijls wordt de werkelijke architectuur eerst voortgezet in reliëfs van stucwerk en vervolgens in een met perspectivische trucs geschilderde ruimte. In Ligurië had men vroeger gewoonte huizen rijk te versieren met nep-architectuur en als, omwille van de harmonie, ergens een raam nodig was dat er in werkelijkheid niet was, dan werd het geschilderd. Ook interieurs van villa's en paleizen werden dikwijls met schijnarchitectuur beschilderd. In de barok werd de grens tussen werkelijkheid en illusie voortdurend en met opzet overschreden, want men vond namaak altijd beter dan niets en dikwijls zelfs beter dan echt. En in Italië geldt dit laatste op veel meer terreinen dan alleen dat van de kunst.
Vreemdelingen zouden gemakkelijk kunnen denken dat alles in Italië fictie is, dat niets is wat het lijkt en dat men nooit kan vertrouwen op wat men ziet, maar zo is het niet. Hun vermogen om de werkelijkheid te verfraaien en te veranderen zetten de Italianen in om die werkelijkheid krachtiger, duidelijker en intenser te maken. Al dat theater en al die illusie dienen niet om de ander om de tuin te leiden, maar juist om de inhoud te verduidelijken en te versterken. Ze weten bovendien dat een goede presentatie de kans op succes aanmerkelijk verhoogt. Het is te noordelijk, te calvinistisch om de verpakking als overbodige franje te beschouwen. Voor Italianen gaan fantasie en werkelijkheid gemakkelijk in elkaar over en zijn vorm en inhoud beide nuttig.
Succes en macht
Italianen verschillen niet zoveel van Nederlanders. Voor beiden geldt dat het belangrijk is succes te hebben in het leven. Maar er zijn wel wat verschillen in de wegen die naar succes leiden. In het door het calvinisme gevormde Nederland zijn de persoonlijke verdiensten altijd heel belangrijk geweest. De Nederlander kon (en kan) vooruit komen door hard te werken en goed werk af te leveren en is daarbij betrekkelijk onafhankelijk van anderen. Publieke diensten werken goed, er is een goede rechtsbescherming en een redelijk betrouwbare overheid.
In Italië was de publieke sector altijd veel minder betrouwbaar en is het nog steeds niet altijd het wettige gezag dat de dienst uitmaakt; en als het al de dienst uitmaakt, is dat lang niet altijd omdat dat het wettige gezag is. Het heeft niet zoveel met recht en gezag te maken wie het in Italië voor het zeggen heeft, maar meer met macht. Daarbij draait het om verbondenheid en afhankelijkheid. Hoe meer andere mensen aan je gebonden of van je afhankelijk zijn, hoe meer je van hen gedaan kan krijgen, hoe meer macht en hoe meer kans op succes. Ieder individu moet voortdurend werken aan zijn positie in het sociale netwerk en zich zien te verzekeren van de steun van mensen van wie hij afhankelijk is, of ooit zou kunnen worden, inclusief zijn grootste rivalen en vijanden.
Dat Italianen zo meegaand, toegeeflijk en sympathiek zijn, is dus óók bittere noodzaak. Veel conflicten werden in het verleden niet beslecht op basis van de wet, volgens abstracte overwegingen van het recht, maar door middel van een krachtmeting in macht en dus van de steun van anderen.
Om anderen gunstig te stemmen en hun genegenheid te winnen schuwen veel Italianen ook vleierij niet. In Italië ben je al snel heel speciaal of zelfs uniek. En omdat jij de beste bent, wordt er voor jou een uitzondering gemaakt en krijg jij, als enige natuurlijk, bijzondere voorrechten, een speciale behandeling of een vriendenprijs. Iedereen weet dat het niet kan, maar het is verleidelijk het te geloven.
Vanwege het aldoor wisselende politieke klimaat met steeds wisselende machthebbers is het ook noodzakelijk politieke vrienden te hebben, het liefst van verschillende politieke partijen, en daarbij niet al te kieskeurig te zijn, want mensen met principes komen in Italië niet zo ver. Zonder de juiste vrienden op de juiste plaatsen zal het in Italië heel moeilijk zijn iets gedaan te krijgen.
Maar geen vriend zal iets voor je doen zonder er een vriendendienst voor terug te verwachten: het Italiaanse sociale systeem is niet gebaseerd op algemeen belang maar op wederzijds belang. Wie steun krijgt van een vriend in de politiek (in de vorm van bijvoorbeeld een baan bij een staatsbedrijf of overheidsinstelling, of een overheidsopdracht) wordt geacht die vriend een wederdienst te bewijzen door bijvoorbeeld stemmen op hem te organiseren of door een kleine vergoeding. Dit systeem wordt in Italië clientelismo (klantensysteem) genoemd.
In het noorden van Italië, waar de overheid en haar dienaren tegenwoordig redelijk betrouwbaar zijn, is het investeren in dat netwerk niet meer zo noodzakelijk - al zijn de huidige omgangsvormen er ontstaan in tijden dat het nog wel zo was. In het zuiden, en dan vooral in de regio's Apulië, Campanië, Calabrië en Sicilië, hebben criminele clans een nauwelijks te overschatten macht en invloed op het economisch leven en het openbaar bestuur. In de provincie Napels zijn van op één na alle gemeentes de gemeentebesturen al eens ontbonden vanwege banden met de maffia. In zo'n omgeving is de steun van 'vrienden' nog altijd onontbeerlijk.
De familie
In die vijandige en onbetrouwbare wereld bestaat er voor de Italianen maar één instituut waarop zij te allen tijde kunnen rekenen: de familie. Iemand heeft eens gezegd dat Italië geen staat is, maar een federatie van families. De familie biedt troost, hulp, raad, voeding, wapens, bondgenoten en ga zo maar door. In de familie bewaren en beschermen de Italianen hun normen, waarden en idealen, daar tonen ze hun moed en hun verantwoordelijkheidsgevoel. Dankzij het Italië van de families konden de Italianen zelfs in tijden dat De Staat zo goed als ter ziele was, redelijk normaal functioneren. Dat is ook een reden dat de meeste Italianen op een politieke partij stemmen waarvan ze zo weinig mogelijk last hebben; of op een regionale belangenpartij, waarvan ze verwachten dat die de concrete problemen van de familieleden kan oplossen.
 |
| Drie generaties in Caprarola (Lazio). |
Het traditionele Italiaanse familiehuis, waarvan er nog veel worden gebouwd, is in tegenstelling tot de Nederlandse huizen heel gesloten van karakter. Het is dikwijls omgeven door een hoog hek dat is afgesloten. Binnen dat hek ligt de tuin en staat het huis, dat groot genoeg is om aan tenminste drie generaties van de familie onderdak te bieden, of in elk geval tot dat formaat is uit te breiden. Dat laatste is bij veel huizen in het zuiden goed zichtbaar doordat dan aan alle kanten het betonijzer uit de woning steekt of delen van het al bestaande betonskelet nog niet zijn opgevuld. Binnen het hek is de plaats waar de familie al haar welvaart, charme en stijl etaleert, en haar deugden fel verdedigt. Wat er buiten het hek gebeurt doet minder ter zake.
Van de Italianen woont 70,2% in hetzelfde huis als de kinderen. Het komt veel voor dat ouders en volwassen kinderen onder één dak wonen. Jonge mensen worden door hun ouders zo verwend dat ze nauwelijks de deur uit te krijgen zijn. Bijna de helft van de mensen tussen 25 en 34 jaar woont nog thuis! Het inwonen bij de ouders wordt door jongeren zelden ervaren als een beperking van de vrijheid. Ook als zij financieel onafhankelijk zouden kunnen zijn, blijven zij dikwijls thuis. Pas als zij gaan trouwen of als ze elders dezelfde levensstandaard kunnen volhouden als thuis, verlaten zij het gezin en aanvaarden de plichten en verantwoordelijkheden van een zelfstandig leven; maar zelfs als ze een eigen gezin hebben gesticht, is het niet gek als ze bij één van de ouders of ouderparen in huis blijven wonen (ca. 5%), maar de meeste kinderen zoeken een woning in de buurt van hun ouders. Meer dan driekwart van de zelfstandig wonende Italianen ziet zijn ouders minstens een keer per week. Van de kinderen tot de schoolgaande leeftijd groeit meer dan de helft op bij de grootouders en ook daarna zijn i nonni voor velen onmisbaar voor de opvang van de kinderen (gegevens ISTAT 2003). Geen wonder dat de Italiaanse overheid in 2005 het festa dei nonni heeft ingesteld, op 2 oktober, de dag waarop de kerk het Feest van de Beschermengelen viert, en dat is geen toeval.
 |
| Ook Italië heeft een sterke vergrijzing. |
 |
| En erg weinig kinderen. |
Op plaatsen waar ouders minder welvarend zijn en hun kinderen daardoor minder economisch afhankelijk, is ook de kans op onaangepast gedrag bij de jeugd groter. Vooral in de grote steden en dan nog vooral in het noordwesten is dat het geval.
Tot nu toe hadden we het over de familie in de betekenis van 'gezin' of in de betekenis van 'groep van bloedverwanten', maar la famiglia is in Italië nog meer dan dat. Men bedoelt er ook een groep van mensen mee die door wederzijdse afhankelijkheid met elkaar verbonden zijn of, wat minder positief geformuleerd, tot elkaar zijn veroordeeld. In die laatste betekenis wordt het woord in het maffiajargon gebruikt.
In Italië is een mens niet gauw alleen. Via de familie wordt hij ingebed in de samenleving en wordt op duizenden manieren geholpen, getroost en beschermd. Via de familie wordt hij opgevoed en krijgt de normen aangeleerd waardoor hij in de maatschappij goed kan functioneren. Die normen zijn traditioneel, in de katholieke traditie geworteld, en dus voor iedereen min of meer hetzelfde. De basis ervan is naastenliefde en die uit zich in een sterke verbondenheid met andere mensen en een grote tolerantie ten aanzien van de onvolkomenheden van de ander. Ieder moet de ruimte krijgen om te leven, fouten worden snel vergeven en voor ondeugden knijpt men gemakkelijk een oogje toe. Zo kan iedereen toch, tot op zekere hoogte, zijn eigen gang gaan. En iedereen doet dat ook. Lichte vormen van corruptie en fraude roepen eerder een glimlach dan verontwaardiging op, zeker als het slachtoffer de staat is, en gestraft wordt er nauwelijks.Toch zijn Italianen allerminst de individualisten waar ze voor doorgaan. Ze zetten zich in voor het welzijn van hun familie, investeren veel in sociale contacten binnen en buiten de familie en zijn vaak ook nog actief in het verenigingsleven.
Het Italië van de families is ontstaan als bolwerk tegen de anarchie, maar werd vervolgens het belangrijkste struikelblok in het overwinnen daarvan. Het idee dat het dienen van het algemeen belang uiteindelijk ook in het belang van de familie zou kunnen zijn, is voor veel Italianen te abstract.
 |
| Mannen ontmoeten elkaar op het centrale plein van Bibbiena (Toscane). |
 |
| Picknik op deMonte Grappa (Veneto). |
Sociaal leven
Italianen onderhouden graag sociale contacten en knopen die ook gemakkelijk aan. Het uitbundige sociale leven vormt het tegenwicht van de sterk naar binnen gekeerde familiestructuur. Het moet voorkomen dat de families geïsoleerd raken. Het sociale leven speelt zich voor een groot deel buiten af; in het warme zuiden natuurlijk meer dan in het noorden en in de zomer meer dan in de winter. Straten en pleinen hebben, veel meer dan bij ons, de functie van ontmoetingsplaats. Het begint in de namiddag met het aperitief. Mensen wandelen door de stad, lopen een bar binnen of gaan op een terrasje zitten voor drankje. In de Veneto is de Spritz razend populair. In de zomer gaan veel mensen na het avondeten nog eens de straat op voor de passeggiata, de pantoffelparade die tegen het vallen van de avond wordt gehouden. Op de pleinen en in de hoofdstraten wordt het dan een drukte van jewelste. Dit tot genoegen van de bars en de gelateria's, want bij een goede passeggiata hoort een ijsje. Mannen en vrouwen, ouderen zowel als jongeren, staan in groepjes met elkaar te praten of slenteren de hoofdstraat op en neer, met als doel anderen te ontmoeten en zichzelf te laten zien.
Zondag
Zondag is de dag van de gite, de uitstapjes. Vooral in de zomermaanden trekt men er massaal op uit. Op veel plaatsen waar door de week een vredige rust heerst, verschijnen op zondagochtend al vroeg de eerste volgepakte auto's. Na het uitladen van de klapstoelen, de klaptafel, de koelbox, de barbecue, het plastic serviesgoed, opa, oma en enkele dozen levensmiddelen, kan het aangenaam verpozen beginnen. Italianen zoeken vaak uiterst merkwaardige plaatsen uit voor hun picknicks. Voorwaarde is niet dat het er mooi, rustig of interessant is, nee, het moet er koel zijn, druk, en je moet er met de auto kunnen komen. Dat is dan aan zee, aan een meer of langs een bergweg. In lange files verlaat men 's ochtends de stad om er 's middags weer in lange files terug te keren.
Als het weer of het jaargetijde een uitstapje niet toelaat organiseren Italianen op zondag graag een uitgebreid middagmaal met familie en vrienden. Maar liefst 94% van de Italianen houdt de Pranzo della Domenica in ere.
Sistemazione
Het belangrijkste (en misschien wel enige) doel van de mens op aarde is sistemare: inrichten, orde scheppen. Italianen moeten altijd en overal sistemare. Sistemare is de natuur temmen, de chaos overwinnen, het leven begrijpelijk en overzichtelijk maken en zich gereed maken voor de toekomst. Als je ben sistemato bent in je persoonlijk leven, dan heb je een partner, een kind, een baan, een mooi ingericht huis en een auto.
Ouders zien het als hun plicht te zorgen voor de sistemazione van hun kinderen, en dat gaat veel verder dan zorgen voor een bed, opvoeding, veiligheid en welbevinden gedurende de kindertijd. Dikwijls zorgen zij voor de uitzet, een woning inclusief de inrichting, betalen de trouwerij en passen op de kleinkinderen. Een logisch gevolg is dat kinderen zich aan hun ouders aanpassen en conflicten uit de weg gaan.
De hang naar orde en regelmaat strekt zich ook uit tot de beeldende kunst en de architectuur. Geometrische structuren, symmetrie, afgewogen composities, meetkundige verhoudingen en proportieleer kenmerken al sinds de oudheid de Italiaanse kunst.
Karaktertrekken
Hoewel Italianen op het eerste gezicht heel open en opgeruimd zijn, gaan achter die vrolijke buitenkant dikwijls ook angst, achterdocht en cynisme schuil. Buiten de kring van intimi zijn ze altijd op hun hoede en vertrouwen nooit volledig op de goede bedoelingen van anderen. In Italië golden op veel plaatsen lange tijd de wetten van de jungle en er zijn genoeg gebieden waar dat nog zo is. Daarom zijn overal rolluiken, camera's, hekken, muren, alarminstallaties, bewakers, helikopters, zwaailichten en sirenes; en daardoor ook hebben de Italianen een aantal karaktertrekken ontwikkeld die nog steeds goed herkenbaar zijn. Dat zijn bijvoorbeeld de angst om op te vallen, de drang om anderen te slim af te zijn, het vermogen om steeds het grootst mogelijke voordeel te halen uit wisselende omstandigheden en de voorkeur voor concrete zaken.
Terrasje in Padua (Veneto).
Eén van de manieren om moeilijkheden te voorkomen is er voor te zorgen niet te veel op te vallen. Men moet nu eenmaal iedereen te vriend houden. Italianen zijn daarom hartelijk, maar laten niet gauw het achterste van hun tong zien, ze houden altijd een uitweg open, en als het om politieke of controversiële kwesties gaat, houden ze zich al helemaal op de vlakte - tenzij ze zekere weten onder échte vrienden te zijn.
Hetzelfde geldt voor emoties. Hoewel communicatie met veel acteerwerk wordt verduidelijkt, toont men alleen aan vertrouwelingen zijn échte gevoelens. Buitenstaanders die met al te veel emoties hun menselijkheid, begrip en medeleven tonen, worden met argwaan bekeken. Het kán bijna niet dat ze dat doen zonder er zelf beter van te willen worden.
Zelfs voor prestaties geldt het. Wie wat heeft bereikt in zijn leven of uitblinkt, wordt al gauw van van alles en nog wat verdacht. De laatste verklaring waar men opkomt is wel dat het door zijn goede prestaties komt.
Het is, kortom, in Italië moeilijk (en moedig) om je kop boven het maaiveld uit te steken.
Dan de drang om anderen te slim af te zijn. Volgens de wetten van de jungle is het eten of gegeten worden, wat zich in Italië heeft vertaald in bedriegen of bedrogen worden. De situatie is de laatste tijd verbeterd, maar een toerist in Italië, die in een vreemd land nu eenmaal niet zo snel door heeft wat er om hem heen gebeurt, wordt in zijn vakantie altijd wel een keer belazerd of bestolen, al heeft hij dat zelf lang niet altijd in de gaten. Een toerist is een sukkel. Per definitie. En sukkels zijn er om van te profiteren. Ook onder de Italianen zijn er veel sukkels en die worden bedrogen door hun vrouw, kopen valse sierraden, zijn slachtoffer van oplichterij en intriges, betalen belasting en gehoorzamen de wet, geloven wat er in de krant staat en komen afspraken na. Sukkels stoppen voor stoplichten, houden zich aan de maximum snelheid, laten voetgangers oversteken op het zebrapad, laten anderen voorgaan in het verkeer en wachten op hun beurt bij de slager.
De sukkels (i fessi) worden uitgelachen. Hun tragisch lot is onvermijdelijk en terecht. De sterke en sluwe mensen daarentegen (i furbi), die recht op hun doel afgaan zonder rekening te houden met een ander en als het nodig is zelfs ten koste van een ander, krijgen de goedkeuring, worden geprezen en hebben de lachers op hun hand.
Het thema van de fesso en de furbo is terug te vinden in tal van novelles, in de commedia dell'arte, in neorealistische films en in de commedia all'Italiana (waar we het al eerder over hadden). Dat is dan weer een goed teken, want daaruit blijkt dat er ook heel veel Italianen zijn die zich aan dit furbismo van hun landgenoten storen of het in elk geval signaleren.
Maar helaas gaan nog veel te veel Italianen er prat op niet zo'n sukkel te zijn en Berlusconi, een rasechte furbo (individualistisch, populistisch, anarcho-kapitalistisch en opportunistisch) is voor miljoenen Italianen een groot voorbeeld.
 |
| Pisticci (Basilicata), typische Zuid-Italiaanse heuvelstad. |
In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, moeten Italianen hard werken voor hun dagelijks brood. Bovendien moeten ze, omdat de goed betaalde banen niet voor het opscheppen liggen, ondernemend en inventief zijn.
Zo komt het veel voor dat iemand niet genoeg heeft aan een volledige baan en daarom daarnaast nog ander werk doet (soms zelfs gelijktijdig!). Naar schatting doen meer dan vijf miljoen Italianen naast hun normale baan nog ander werk.
Hetzelfde aanpassingsvermogen verklaart ook waarom de ongeveer 1,6 miljoen 'werkloze' Italianen, waarvan maar een klein deel recht heeft op een uitkering, zonder veel protest hun lot accepteren: meestal hebben ze wel zwart werk.
Door al het geritsel van de Italianen is er een gigantische onderwater-economie ontstaan. In 2003 was de omvang van zwart werk naar schatting 13,4% van de arbeidsplaatsen en 15,8% van de gehele economie, wat neer komt op 205 miljard euro. Een derde van het zwarte werk komt voor rekening van het zuiden en de eilanden. In de landbouw van Calabrië bijvoorbeeld, werkt meer dan de helft zwart, in de bouw is dat 41,8% en in de dienstensector 24,3%. De groei van de zwarte economie wordt toegeschreven aan het toenemende aantal illegalen, de hoge (gemeentelijke) belastingen en de criminaliteit (maffia). De fiscus loopt jaarlijks tientallen miljarden aan belastinggeld mis door het zwarte werk.
Italianen hebben allerlei manieren gevonden om zichzelf te redden ondanks het wanbeleid van de overheid en de misstanden in de samenleving. Tegelijkertijd maken ze door de manier waarop ze dat doen dat wanbeleid en die misstanden onvermijdelijk. Ze zien onvoldoende in dat persoonlijke vrijheid alleen kan bestaan in collectieve vrijheid, dus als de regels worden nageleefd.
 |
| Tot ver in de jaren '80 reden de Italiaanse Spoorwegen (Ferrovie dello Stato) met vooroorlogse rijtuigen zoals deze wagon, bijgenaamd 'centoporte'. |
Om alle wetten en regeltjes uit te voeren is een enorm ambtenarenapparaat op de been (en dat is weer vele jaren gebruikt om baantjes te kunnen uitdelen aan politieke vrienden of om de steun en dankbaarheid van mogelijke cliënten te verwerven).
Verkeer
Het furbismo is ook in het verkeer goed zichtbaar. Gezagsgetrouwe Nederlanders houden zich doorgaans keurig aan de regels en lezen degenen die dat niet doen graag de les. Andere weggebruikers krijgen zo weinig mogelijk ruimte als de wet toestaat. In Italië geldt `vrijheid blijheid', ook op de weg. Regels worden op grote schaal overtreden maar men probeert daarbij anderen zo min mogelijk te hinderen. Wie slim is, is eerst, wie eerst is, heeft voorrang. Wangedrag en geklungel worden zonder veel mokken geaccepteerd.
Italië heeft meer verkeersdoden per 100.000 inwoners dan Nederland, maar minder dan de Verenigde Staten, Frankrijk of België. Bovendien had een dodelijke afloop van een ongeluk vaak voorkomen kunnen worden met autogordels en kinderzitjes, maar Italianen vertrouwen meer op hun heiligen. Padre Pio heeft als beschermheilige, beschermzalige moet je eigenlijk zeggen, bijna alle andere heiligen van de voorruit verdrongen: 'Padre Pio, protegimi'.
Abusivismo edilizio
Een sterk in het oog springende uiting van zelfredzaamheid in combinatie met een gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel is de illegale woningbouw. Buitenwijken in Italië zien er anders uit dan die in Nederland. Ook in Italië zijn er bestemmingsplannen en planologen maar die lijken weinig invloed te hebben op de ongebreidelde groei van de steden en de verstedelijking van het platteland. Miljoenen Italianen, vooral in het zuiden, wonen tegenwoordig in buitenwijken die min of meer spontaan lijken te zijn ontstaan. Vijftien tot dertig procent van die woningen is illegaal en van een groot gedeelte van de rest is het onbegrijpelijk dat er ooit een bouwvergunning voor is afgegeven. In Italië staan inmiddels meer dan drie miljoen illegale huizen, waarvan meer dan de helft in het zuiden. Alleen al tussen 1982 en 2002 zijn er ongeveer 1,1 miljoen illegale woningen gebouwd en ook nu nog is zo'n 14% van de nieuwbouw illegaal. In de nieuwbouwwijken ontbreekt het aan noodzakelijke voorzieningen. Openbaar vervoer komt er bijvoorbeeld nauwelijks (zodat iedereen met de auto de stad in gaat, met alle gevolgen van dien). Waterleiding en riolering zijn er soms ook niet, zodat water en afvalwater met tankwagens moet worden aan- en afgevoerd. De inderhaast aangelegde wegen zijn dikwijls slecht en groenvoorziening is er alleen in de vorm van onkruid dat tussen het bouwafval omhoog schiet. Zelfs politie is er maar mondjesmaat te vinden.
Je zou denken dat deze troosteloze wijken zijn ontstaan uit de noodzaak van armen een dak boven het hoofd te hebben, maar zo is het niet. Voor zover het vrijstaande woningen betreft, en niet de door bouwspeculanten gepleegde hoogbouw, zijn ze zeer comfortabel. De bouwondernemers, projectontwikkelaars en illegale bouwers weten wel dat zij het landschap vernietigen of archeologische monumenten aantasten, maar het laat hen verder koud. Een huis meer of minder maakt in hun ogen geen verschil. Dat ook de technische kwaliteit onvoldoende is, blijkt pas bij aardbevingen en dat op bepaalde plaatsen nooit gebouwd had mogen worden, blijkt bij aardverschuivingen.
In het noorden is de omvang van illegale bouwpraktijken minder, maar ook daar heeft een ongeremde en ongecontroleerde bouwwoede grote delen van het landschap onherstelbaar verminkt (città diffusa). Tussen Venetië en de Alpen bijvoorbeeld, of ten noorden van Milaan, gebieden die volkomen zijn verstedelijkt.
De laatste karaktertrek die we nog nader willen beschouwen is de voorkeur voor concrete zaken. Men hoort Italianen maar zelden praten over hun dromen, de toekomst van de aarde of hun visie op de samenleving en dat soort abstracte zaken. Ze zijn over het algemeen niet bezig met het verwezenlijken van idealen, maar met concrete dingen. Ze proberen doelen te bereiken die meetbaar of voelbaar zijn, met op de eerste plaats welstand en op de tweede zinnelijk genot. Ze willen het vooral goed hebben en genieten van het leven. Ideologieën worden met wantrouwen bekeken, die zijn altijd zowel goed als fout, want er bestaat geen abstracte oplossing voor dagelijkse problemen.
Ook in de Italiaanse kunst is de voorkeur voor het concrete zichtbaar. Literatuur, film en theater zijn altijd op hun best geweest als het ging over echte mensen met echte problemen, en dan vooral het probleem hoe zich te verweren tegen de gemene streken van de ander. En wat de beeldende kunst betreft: al sinds de Romeinse tijd is de kunst op het Italiaanse schiereiland concreet, naturalistisch en zinnelijk. Ze dient zelden om mensen aan het denken te zetten en bijna altijd om te bekoren. Aan de honderden madonna's uit de gotiek en de renaissance is duidelijk te zien met hoeveel genoegen kunstenaars eigenlijk alleen maar mooie vrouwen, van vlees en bloed, hebben geschilderd.
Comunque...
En toch, wanneer je de mopperaars uiteindelijk vraagt wat ze nou écht van Italië vinden, krijg je, waarschijnlijk na een diepe zucht, bijna altijd hetzelfde antwoord: fantastisch. Dat is het mysterie van Italië: dat er heel veel niet goed gaat en iedereen toch zo tevreden is. Het is alsof door een beetje gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel de ruimte ontstaat om te kunnen leven, om onbekommerd te kunnen genieten van de natuur, de zon, goed eten en een goed glas wijn, mooie mensen, hoffelijkheid, muziek, beeldende kunst enzovoorts. Het lijkt een cliché maar toch zal bijna iedereen die Italië kent het beamen: de levenskunst is voor de Italianen het belangrijkste middel om op de been te blijven. En dat maakt een verblijf in het land uiteindelijk toch altijd aangenaam.
Dit hoofdstuk is gebaseerd op het standaardwerk van Luigi Barzini, 'The Italians', uit 1964. Sinds 1964 is er natuurlijk veel veranderd, maar culturele veranderingen gaan langzaam en veel van wat hij beschrijft is nog steeds heel actueel. Toch hebben we de mening van Barzini vergeleken met die van tal van andere, modernere schrijvers. Verder hebben we in vele gesprekken met Italianen hun mening gevraagd over dit onderwerp en uiteraard hebben we ook onze eigen observaties verwerkt.
Informatie elders op internet
- Faranghe, wonen in Italie
In onze wekelijkse blog verhalen we, met enige zelfspot, over onze inburgering in Italie, over de verbouwing van een oud huis, over het verkrijgen van de nodige vergunningen en het bouwen van een camping. Lezers kunnen volgen hoe en of het opbouwen van een bestaan in dit prachtige land ons lukt.
- Italiaanse Toestanden
Korte humoristische verhalen over het emigreren naar Italië en eerste kennismaking met de gewoonten en gebruiken van de Italianen.
- National Statistical Institute (Italy)
Een schat aan statistische informatie over Italië in het Engels.
- Jeugdcultuur in Italië
Jeugdcultuur
- Confederazione italiana esercenti attività commerciali, turistiche e dei servizi
Over alles wat te maken heeft met handel, dienstverlening en toerisme in Italië. Veel onderzoeken en rapporten. (Helaas) in het Italiaans.
Nederland:
- Centraal Planbureau (Nederland)
Een enorme bron van informatie. Aanbevolen!!.
De Griekse wereld in de oudheid
- Griekenland 800 v.C. - 100 v.C
Beschrijving van de kunst en cultuur.
Stampa pagina